„JA SAM SVE ŠTO JE BILO, ŠTO JESTE, I ŠTO ĆE BITI,

A MOJ VEO NIJEDAN SMRTNIK DO SADA NIJE PODIGAO.”

Izidine Misterije bile su jedan od najrasprostranjenijih religioznih pokreta u grčko-rimskom svetu. Od Nubije do Grčke, Rima i delova današnje Turske, do severnih provincija duž reka Rajne i Dunava, pa čak i do Londona, Izidine Misterije uživale su popularnost bez premca. Njena ikonografija je predstavljala model nadolazećem hrišćanstvu, dok su njeni rituali i običaji bili sačuvani u okviru ezoteričnih škola kao što su gnostici, novoplatoničari i pitagorovci. U osnovi je bilo samo božanstvo, Izida – egipatska boginja poznata u najstarijim vremenima kao Gospodarica neba, Gospodarica kuće života, Gospodarica dve zemlje, Gospodarica utočišta i Velika gospođa. Ipak, zašto je Izida, između svih drugih egipatskih boginja, postala toliko popularna? Kakva je bila evolucija i kretanje misterija, i zašto one ostaju u srcu mnogih današnjih filozofija?

EGIPATSKA BOGINJA XXVII – IV VEK PRE NOVE ERE

Izida je imala posebnu vezu sa Donjim Egiptom, gde je, kako se pretpostavlja, možda i nastala. Egipatska reč za donji ili severni Egipat bila je Ta-meh ili „zemlja lana“. Lan je korišćen za pravljenje glavne tkanine Egipćana – lana. Druga biljka koja je rasla duž Nila, papirus, korišćena je pravljenje čuvenog papira, ali je takođe bila sastojak neke vrste paste za zube, a stabljika se pržila i jela kao poslastica. Izida je imala vlast nad ove dve biljke, ali i nad ječmom i pšenicom, osnovnim namirnicama egipatske ishrane koje su korišćene za pravljenje piva i hleba. Izida je, kako će kasnije pisati grčki pisci Herodot (peti vek pre nove ere) i Diodor sa Sicilije (prvi vek pre nove ere), zaista bila boginja plodnosti, ali je to bila samo jedna od mnogih njenih uloga. Oba pisca su potvrdila, kao i Platon (V – IV vek pre nove ere) da je Izida u svom svetilištu u Saisu identifikovana sa boginjama Neit i Atenom.

Izidina osnovna uloga bila je saosećajna božanska majka Horusa i zaštitnica zemaljskog porodičnog života. Izida ili Auset, kako njeno staroegipatsko ime implicira, bila je „presto“ Egipta. Majka Horusa, a samim tim i egipatskih faraona, takođe je bila „Gospodarica kuće života“ i „Gospodarica magije“. Za strance, poput Grka, Izida je predstavljala misteriju, plodnost, a njeno obožavanje, kao što se vidi kod Platona, bilo je od najstarijih vremena.

Grčki istoričar Plutarh (46-120 n.e.) preneo nam je priču o Izidi i Ozirisu, gde je Izida prikazana kao odana žena i majka, ali i kao oličenje ljudske tuge. Izidine tužbalice, koje se nalaze u najarhaičnijim zapisima Egipta, Tekstovi piramida (oko 2400. godine pre nove ere / IV ili V dinastije) govore o Izidinoj tuzi dok saznaje za smrt i komadanje svog muža. Smatralo se da njene suze uzrokuju godišnje poplave Nila – životne snage Egipta. Plutarh takođe beleži izvanredan natpis u Izidinom svetilištu u Saisu, koji svedoči o rastućoj univerzalnosti Boginje:

„Ja sam sve što je bilo, što jeste, i što će biti, a moj veo nijedan smrtnik do sada nije podigao.”

Izidin muž, Oziris, predstavlja smrt, ali i ponovno rođenje kada je uparen sa Izidom. Zajedno su simbolizovali i tvorili ravnotežu, ili Maat, koja je bila u srži egipatske misli. Postojali su hramovi posvećeni Izidi širom Egipta, uključujući glavne centre u Busirisu i Filama. Hram u Filama bio je domaćin jedne od glavnih proslava Izide usredsređenih na godišnje poplave Nila. Izida je bila davalac života, simbol godišnjeg ponovnog buđenja Nila.

Izidina osobina saosećajnosti bila je ključ njene popularnosti u Egiptu, ali i šire. Raširenih krila predstavljala je zaštitu onima na putu u večno polje trske, kojim je vladao Oziris. Izida je bila ljubljena žena koja je dala život svom mužu i iskazivala radost zbog njegovog vaskrsenja. Ona je kadila svom detetu Horusu, negovala ga i štitila. Izidine pristalice iz Egipta, a kasnije i iz grčko-rimskog sveta, bile su privučene ovim idealima majke i voljene žene.

Sa dolaskom Aleksandra Velikog 332. pre nove ere, Izida i priroda njenog obožavanja poprimili su potpuno novo značenje.

PTOLOMEJEVA IZIDA, EGIPAT IV – I VEK PRE NOVE ERE

Ptolomej I (323-284. p. n. e.) preuzeo je dužnost faraona od Aleksandra Velikog, koji je proterao Persijance iz Egipta. Tokom narednih tri stotine godina, a kulminira vladavinom Kleopatre VII, Ptolomeji su vladali Egiptom iz Aleksandrije. Kao vladar novooslobođene nacije koja je tragala za sopstvenim identitetom, Ptolomej se osećao prinuđenim da se pozabavi mešanjem grčkog i egipatskog sveta. Osmislio je jedinstveno rešenje. Ptolomej je angažovao dva teološka znalca – Manetona, egipatskog sveštenika, i Timoteja, iz atinske svešteničke porodice Eleusina – da centralizuje i spoji religiozne filozofije svog kraljevstva. Izida je dobila novog supruga, Serapisa (ptolomejska verzija Ozirisa). Aleksandrija je postala mesto učenosti sa novom bibliotekom i muzejom. Izida, tradicionalna „gospodarica kuće života“, predsedavala je muzejom i tamo je bila obožavana. Horus, Izidin sin, postao je povezan sa Apolonom, a njen pandan Oziris je postao Serapis, grčko-egipatski amalgam Ozirisa/Zevsa/Dionisa i Ptaha. Tokom narednih tri stotine godina, Izida i Serapis su smatrani pravim pandanima prepoznatljivijih grčkih božanstava. Izida je gubila svoju egzotičnu mističnost i usvajala topliju familijarnost među žiteljima Egipta koji govore grčki. Njene pristalice su postajale sve raznovrsnije, a tako i njena praksa.

Grčki svet, prilagođavajući se makedonskoj vladavini van Egipta, spremno je prihvatao božanstva koja su izašla iz Egipta i priznavao ih kao pandane svojim bogovima i boginjama. Izidine misterije su identifikovane sa Eleusinskim misterijama, a sama Izida je obožavana u tradicionalnim centrima kao što su Delfi i Delos.

Širenje Izidinog kulta iz ptolomejskog Egipta uglavnom je posledica uticaja italijanskih trgovaca, koji su možda preneli veru na grčko ostrvo Delos, trgovački centar Egejskog mora, u prvih nekoliko vekova nove ere. Ubrzo nakon toga, sveštenik po imenu Apolonije će podići hram Izidinom pandanu, Serapisu. Na Delosu je ostao veliki uspravan kamen (Aretalogija Serapisa) koji svedoči o prisustvu egipatskih sveštenika tokom trećeg veka pre nove ere. Od Delosa su počeli da nastaju hramovi po celom Mediteranu. Poznatiji Izidini hramovi u Filama i Herkulaneumu takođe su izgrađeni tokom ovog perioda.

Sledeće pominjanje Izidinih misterija dolazi nam preko senatorskih dekreta protiv kulta 182. pre nove ere, a zatim ponovo 58., 53. i 48. pre nove ere. Negde tokom ova tri poslednja dekreta, vrata Izidinog hrama su razbijena. Ovi dekreti su možda bile odgovor na nezavisno sveštenstvo Izidinih misterija i njegovu privrženost ličnom, brižnom i što je najvažnije, stranom božanstvu – faktori koji su predstavljali pretnju za sve moćniju političku i nepokolebljivo tradicionalističku elitu Rima.

Petnaestog marta 44. godine pre nove ere, samo nekoliko godina nakon poslednjeg dekreta, Julije Cezar je ubijen zato što se previše bavio ovom novom društvenom promenom u obliku Kleopatre VII. Kleopatra se često poistovećivala sa kombinovanom boginjom Izida-Hator (majka boginja ljubavi i lepote) i priređivala svečanosti i rituale u tradicionalnom egipatskom stilu, prvenstveno u hramu Dendera. Pošto su Rimljani još uvek bili republika, nisu blagonaklono prihvatili Cezarovo hvalisanje Kleopatrom i njenim egipatskim običajima, već pre svega nagoveštajima da bi se mogao krunisati za cara u Egiptu, a možda i u Rimu.